to kraina na pograniczu polsko-ukraińskim zróżnicowana pod względem krajobrazowym i kulturowym. Tu obok siebie zamieszkiwała ludność różnych wyznań i kultur. Katolicy, Grekokatolicy, Prawosławni, Żydzi, Ormianie, Polacy, Ukraińcy , Bojkowie….Na tych terenach napotykamy na dawne świątynie obrządku wschodniego.

W programie; Zamość, Tomaszów Lub., Hrebenne, Dołhobyczów, Kryłów, Czumów, Uchanie i Sitno.

Zamość- miasto idealne- twierdza , Padwa północy, perła renesansu, zaprojektowane przez Bernardo Morando dla kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego w 1578r. Spacer z przewodnikiem przez Stare Miasto- Rynek Wielki – podziwiamy manierystyczno-barokowy ratusz, symbol miasta, kamienice ormiańskie z XVII w., Rynek Solny, Rynek Wodny. Pałac Zamoyskich z XVIw. oraz Akademia Zamojska z XVIIw /obecnie liceum i szkoła wyższa/. Wśród zabytkowych kościołów katedra p.w. Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła, i inne barokowe kościoły. O obecności Żydów przypomina synagoga z XVIIw., fragmenty twierdzy zamojskiej – bastiony. Rotunda Zamojska – miejsce zbrodni hitlerowskiej. W 1992r zamojskie Stare Miasto zostało wpisane na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

Tomaszów Lub.- z inicjatywy Jana Zamoyskiego powstała pod koniec XVIw. osada zwana Jelitowem. W 1613 r otrzymała nazwę Tomaszów- na cześć syna Jana Zamoyskiego. Wybudowany przez Michała Zamoyskiego w 1727 r. kościół modrzewiowy jest jednym z najbardziej znanych drewnianych kościołów barokowych w Polsce i  jedynym na Zamojszczyźnie kościołem dwuwiekowym. W ołtarzu głównym znajduje się cudowny obraz Matki Bożej Szkaplerznej z Dzieciątkiem z połowy XVIII w., koronowany w 1994r. Do cennych zabytków miasta zaliczamy cerkiew prawosławną p.w. św. Mikołaja, z lat 1883-1890. Niestety z powodu renowacji i remontu nie mogliśmy zobaczyć malowideł ściennych z pocz. XXw., i najcenniejszego zabytku, ikony Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Warte zauważenia są; budynek dawnej straży pożarnej z 1927r, budynek sejmiku powiatowego z 1925r. Po zawieruchach wojennych miasto odbudowano i rozbudowano w latach 60. i 80. XXw.

Teren w który teraz wjeżdżamy to obszar objęty prześladowaniami i wysiedleniami okresu obydwu wojen światowych. Dziś wędrując przez wschodnią Lubelszczyznę napotykamy na opuszczone tereny spowodowane przymusową wywózką ludności na ziemie odzyskane w tzw.”Operacji Wisła” w latach 1944-46

W Hrebennym w 1947r ludność ukraińska została wysiedlona a ich gospodarstwa zniszczone.Została cerkiew z 1697r. Zachowały się fragmenty ikonostasu z XVII i XVIII w z ikonami. Obecnie znajduje się tutaj siedziba parafii greckokatolickiej.Zmierzamy na północ to obszar rolniczy obfitujący w żyzne czarnoziemy - „Grzęda Sokalska”.

Dołhobyczów w pobliżu granicy z Ukrainą.Od 1453 do końca XVI wieku Dołhobyczów należał do rodu Rogalów, a do II połowy XIX wieku do Rastawieckich.Zastajemy pałac z zabudowaniami który obecnie stanowi własność prywatną. Systematycznie remontowany.Był to dwór, wzniesiony w XIX w przez Ludwika Rastawieckiego, kasztelana Królestwa Polskiego.Atrakcją i ozdobą Dołhobyczowa jest odbudowana w 2007r, cerkiew prawosławna z 1910r p.w.św. Symeona Słupnika. Kościół z 1911-14r p.w. MB Częstochowskiej fundacji Świeżawskich. Warto zwrócić uwagę na jedną z wież, która jest miniaturą Kościoła Mariackiego. Na cmentarzu znajdują się mogiły żołnierzy Armii Hallera i żołnierzy polskich z II wojny światowej.

W drodze do Kryłowa mijamy Prehoryle na „Dołhobyczowskim obszarze chronionego krajobrazu”. Józef Kryłowski wzniósł w 1820r dwór murowany który był znaczącą budowlą woj. Lubelskiego. W 1939r został spalony przez Niemców. Po dworku została brama wjazdowa i domek odźwiernego.O potędze Kryłowa świadczył zamek, po którym pozostałe same ruiny. Zamek ufundowany przed 1585 rokiem przez Jana Ostroroga. Zamek był potężną twierdzą położoną na wysepce oblanej Bugiem. W 2008 roku ruiny zamku z wyspą w Kryłowie znalazły się wśród 7 atrakcji Zamojszczyzny. Warto zaznaczyć, że wyspa zamkowa na Bugu została włączona do Polski w 1987r. ZSRR nie żądał nic w zamian.Kościół p.w. Narodzenia N.M.P. z 1859r ufundowana przez Anielę z Rzewuskich Chrzanowską.Zahaczamy jeszcze o kol. Kryłów gdzie znajduje się kamienna figura Św. Mikołaja i figura wilka. Obok tryska źródełko które uchodzi za uzdrawiające w bezpłodności.

Obszar Natura 2000 Zachodniowołyńska Dolina Bugu, prowadzi nas do Gródka /Bugiem. Znaleźliśmy się w miejscu w którym zachowały się relikty grodu Wołyń z VIIIw, który był ośrodkiem plemienia Wołynian, a później jednym z ważniejszych Grodów Czerwieńskich. Tędy w 1018r przeprawiał się w zwycięskim marszu Bolesław Chrobry w drodze na Kijów.

Docieramy do Czumowa, gdzie czeka na nas Pan Marian Pawlak współwłaściciel pałacyku z XIX w.Pałacyk położony na nadbużańskiej skarpie w 1891r zakupił Zdzisław Pohorecki. Na przestrzeni lat pałacyk użytkowała; Armia Czerwona, niemiecka straż graniczna, po II wojnie św. Wojska Ochrony Pogranicza i szkoła podstawowa.Byliśmy zaskoczeni dowiadując się ,że odwiedzamy naszego ”ziomka”. Pan M. Pawlak ur. w Wilczance gm, Żyrzyn. Obejrzeliśmy zgromadzone pamiątki pochodzące z różnych epok i odbudowywane wnętrza.  

Mamy jeszcze kilka punktów programu do zaliczenia w drodze powrotnej – nie sposób ominąć Hrubieszowa i jego zabytków.Słynna cerkiew prawosławna p.w. Wniebowzięcia N.M.P. zbudowana w latach 1873-1875 przez władze carskie. 13 kopułowa cerkiew w stylu bizantyjsko-rosyjskim, wewnątrz zachował się ikonostas z XIXw.Dawna cerkiew unicka p.w. św. Mikołaja, obecnie Sanktuarium M. B. Skalskiej- z cudownym jej obrazem.Aleksander Głowacki/B.Prus/,Wiktor Zin – urodzeni w Hrubieszowie i mocno związany z tym miejscem Stanisław Staszic.

Uchanie – zatrzymujemy się przed kościołem p.w. Wniebowzięcia NMP., to jeden z najcenniejszych zabytków renesansu lubelskiego. Został wniesiony w XVI w. z fundacji prymasa Jakuba Uchańskiego. Kościół ulegał zniszczeniom w 1549 r przez Tatarów, a w 1655 najazd Szwedów. Do świetności przywracany w latach 1896-1903 i w latach 1954-1959. Nieopodal znajdował się nieistniejący już zamek. W latach 1959-1960 Wiktor Zin prowadząc badania na terenie zamku odkrył spod warstwy ziemi jego fundamenty. Dodać trzeba, że była to wieś królewska.

Sitno- obecnie kojarzy się nam z relacji wystaw zwierząt hodowlanych, które odbywają się na terenie pałacu użytkowanego przez Wojewódzki Ośrodek Doradztwa Rolniczego. Nie zachowało się dawne wyposażenie pałacu. Pałac zbudowany w XIX w., przez Kornela Malczewskiego. Pałac otoczony 4,5 ha parkiem w stylu angielskim.

Dwudniowy napięty program został zrealizowany, czuwał nad tym Waldemar Kaźmierczak- regionalista, autor publikacji historycznych z Zamościa.Na naszej trasie z braku czasu nie zajrzeliśmy do innych miejsc, gdzie pozostały cenne drewniane cerkwie,przydrożne krzyże i kapliczki.

                                                                                                                                       Alicja Krawczyk

                                                                                            fot. J. Janczura, E. Organiściak, A. Krawczyk